Από το Γρηγοριανό Μέλος, στον Τζοβάννι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα

Το γρηγοριανό μέλος αποτελεί εώς σήμερα την παραδοσιακή μουσική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ανήκει στην χρονική περίοδο του πρώιμου Μεσαίωνα και συγκεκριμένα εκτείνεται από τα τέλη του 6^ου εώς τον 10^ο αιώνα μ.Χ. Αποτελούσε τη λειτουργική μουσική της Εκκλησίας και πήρε το όνομά της από τον επίσκοπο της Ρώμης την περίοδο 590- 604 μ.Χ., Γρηγόριο Α’.Ο Πάπας Γρηγόριος ήταν εκείνος που δυνάμωσε το θεσμό της Εκκλησίας και οργάνωσε από την αρχή τις μελωδίες που ακούγονταν στις Καθολικές Εκκλησίες, σε μια εποχή που νέοι ύμνοι, επηρεασμένοι από τα τοπικά ακούσματα της κάθε περιοχής, έμπαιναν συνεχώς στις εκκλησίες. Ο Πάπας Γρηγόριος στην προσπάθειά του να αναστρέψει την εικόνα διάσπασης που δημιουργούσαν οι νέοι αυτοί ύμνοι, ένωσε και κωδικοποίησε τους ύμνους της Λειτουργίας, σύμφωνα με το εορτολόγιο της Καθολικής Εκκλησίας. Σε σύνολο τα έργα του γρηγοριανού μέλους, φτάνουν τα 3000. Η μουσική του είναι μονοφωνική, δεν έχει κανονικό μέτρο, ωστόσο ακολουθεί το ρυθμό των λέξεων που προέρχονται από τη Βίβλο ή τους Ψαλμούς. Συνήθως τραγουδιέται από χορωδία και σολίστες με εναλλαγές ανάμεσα στους σολίστ και τις χορωδίες ή τα ημιχορία.

Γρηγοριανό Μέλος

Ύμνος γρηγοριανού μέλους:
https://www.youtube.com/watch?v=6J2U0B71sn8

Ο Πάπας Γρηγόριος εμπιστεύτηκε την επίβλεψη της ενοποίησης των ύμνων στον Τζοβάννι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα. Γεννημένος το 1525 ή το 1526 στην Ιταλία, ο Παλεστρίνα ήταν αναγεννησιακός συνθέτης κυρίως χριστιανικής μουσικήςκαι εκπρόσωπος της Ρωμαικής Σχολής μουσικής σύνθεσης αλλά και της πολυφωνικής μουσικής. Πρόκειται για την προσωπικότητα με τη μεγαλύτερη επιδραση στη διαμόρφωση της δυτικής εκκλησιαστικής μουσικής.
Γεννήθηκε στην πόλη Παλεστρίνα, κοντά στη Ρώμη και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για τα παιδικά του χρόνια. Σε ηλικία περίπου 11 ετών διαλαλούσε τραγουδώντας τα προιόντα της φάρμας της οικογένειάς του σε υπαίθριες αγορές της Ρώμης. Εκεί ήταν που τον άκουσε ο διευθυντής της χορωδίας «Σαντα Μαρία Ματζορε», τον πήρε υπό την προστασία του, εντυπωσιασμένος από τη φωνή και τη μουσική του αντίληψη και ανέλαβε τη μουσική του εκπαίδευση. Αφού παρέμεινε στη χορωδία για αρκετά χρόνια, τελικά το 1544 ξεκίνησε να διδάσκει μουσική και να επιβλέπει και να προετοιμάζει τη χορωδία στο ναό του Αγίου Αγαπητού που βρισκόταν στη γενέτειρά του. Εκείνα ήταν τα χρόνια που άνθισε και η προσωπική του ζωή με τη γνωριμία του και το γάμο του με τη Λουκρέτσια Γκόρι.
Οι μουσικές του επιδόσεις δεν πέρασαν, φυσικά, απαρατήρητες ούτε από τον επίσκοπο της περιοχής, αργότερα γνωστό ως Πάπα Ιούλιο Γ’, ο οποίος στήριξε και προώθησε τον Παλεστρίνα. Ο τελευταίος δεν παρέλειψε να του εκφράσει τον ευγνωμοσύνη του μερικά χρόνια αργότερα με τον καλύτερο τρόπο που ήξερε: την αφιέρωση σε εκείνον του Πρώτου Βιβλίου Λειτουργιών.
Το 1551 ο Παλεστρίνα επέστρεψε στη Ρώμη και ανέλαβε την παιδική χορωδία «Καπέλα Τζούλια» του Βατικανού και στη συνέχεια, μετά από έντονες παραινέσεις του Πάπα Ιουλίου, ανέλαβε καθήκοντα πρωτοψάλτη στην Καπέλα Σιξτίνα. Κατά την περίοδο αυτή που προστατευόταν και υποστηριζόταν πολύ από τον Πάπα, έγραψε πολλά μαδριγάλια, τα οποία όμως θεωρήθηκαν πολύ ριζοσπαστικά και «ελεύθερα» για την εποχή. Ο επόμενος Πάπας Μαρκέλλος Β’ ακολούθησε τη γραμμή του προηγούμενου Πάπα ευνοώντας τον Παλεστρίνα, πέθανε όμως 21 ημέρες μετά τη στέψη του. Ο συνθέτης ωστόσο δεν παρέλειψε να τον τιμήσει με τη «Λειτουργία του Πάπα Μαρκέλλου» που αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα έργα του. Μετά το θάνατο του Πάπα, ο γάμος του με την Γκόρι έγινε η αιτία να χάσει τη θέση του στο Βατικανό αφού ήταν ενάντια στους κανονισμούς να είναι παντρεμένος και να υπηρετεί στη συγκεκριμένη θέση, κάτι που οι δύο Πάπες παρέβλεπαν.
Από το 1555 εώς το 1561 υπήρξε μαέστρος της χορωδίας του Αγίου Ιωάννη Λατερανού. Η συνεργασία του με το ναό έληξε όταν ζήτησε αυξηση των αποδοχών του και οι υπεύθυνοι αρνήθηκαν με αποτέλεσμα να επιστρέψει στο ίδιο πόστο στην Σάντα Μαρία Ματζιόρε.

Τζιοβάνι Πιερλουίτζι Παλεστρίνα

Στο μεταξύ την περίοδο 13 Δεκεμβρίου 1545 – 4 Δεκεμβρίου 1563, πραγματοποιούνταν η Σύνοδος του Τρέντο η οποία είχε σκοπό να καθορίσει τα όρια μεταξύ των δογμάτων της Καθολικής Εκκλησίας. Μέσα στα πλαίσια των αναδιατάξεων και των αλλαγών που αποφασίζονταν, ο Πάπας Πίος Δ’ συνέταξε μια επιτροπή καρδιναλίων στην οποία ανέθεσε τη βελτίωση της διοίκησης και της λειτουργίας της Παπικής Χορωδίας. Μέσα στην επιτροπή αυτή ήταν και ο Καρδινάλιος Επίσκοπος Μιλάνου Άγιος Κάρολος του Μπορρομέο, ο οποίος ήταν στενός συνεργάτης και ανιψιός του Πάπα που είχε τον Παλεστρίνα υπό την εύνοιά του. Ο καρδινάλιος οργάνωσε μια ακρόαση της «Λειτουργίας του Πάπα Μαρκέλλου» την οποία παρακολούθησε ο Πάπας Πίος Δ’ και φημολογείται έντονα πως η ακρόαση της λειτουργίας ήταν αυτή που διαμόρφωσε τις αποφάσεις που πήρε η Καθολική Εκκλησία σχετικά με τον τρόπο χρήσης της πολυφωνικής μουσικής στους ιερούς ναούς και στις λειτουργίες. Άλλες φήμες λένε πως η επιτροπή των καρδιναλίων προσπάθησε να σβήσει την πολυφωνική μουσική από το χάρτη της Καθολικής Εκκλησίας και ο Παλεστρίνα ήταν αυτός που την υπερασπίστηκε και τελικά την εγκαθίδρυσε. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία για το τι συνέβη στην πραγματικότητα. Όποια εκδροχή όμως και αν ισχύει, ο Παλεστρίνα και οι συνθέσεις του ήταν παρουσίες καταλυτικές που τελικά διέσωσαν την πολυφωνική μουσική. Γι’αυτό και είναι γνωστός και ως «ο σωτήρας της πολυφωνικής μουσικής». Να σημειώσουμε εδώ όμως ότι τίποτε από αυτά δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο.

Το σίγουρο είναι ότι μετά από όλα αυτά ο Πάπας Πίος Δ’ για να τιμήσει τον συνθέτη, δημιούργησε ειδικά για εκείνον τη θέση του «συνθέτη του Παππικού Παρεκκλησίου» και αύξησε τις αποδοχές του. Τα καθήκοντά του περιελάμβαναν σύνθεση και προετοιμασία της Παππικής χορωδίας και στη θέση παρέμεινε εώς το τέλος της ζωής του. Παράλληλα δίδασκε μουσική στη σχολή του Τζοβάννι Μαρία Νανίνι και ανέλαβε όπως είπαμε παραπάνω την προετοιμασία μιας νέας μορφής, του Γρηγοριανού μέλους μετά από εντολή του νέου Πάπα Γρηγορίου ΙΓ’. Η νέα αυτή έκδοση έπρεπε να είναι απαλλαγμένη από λάθη και φθορές των αιώνων. Ο Παλεστρίνα δεν είχε ασχοληθεί εώς τότε με κάτι παρόμοιο, ενώ ήταν μια ενασχόληση που τον κρατούσε μακριά από τη σύνθεση. Κατάφερε όμως να μη μειώσει σημαντικά την παραγωγή έργων, παράλληλα να ασχοληθεί και με παραγγελίες ύμνων από πολλούς ναούς της Ιταλίας αλλά και να βοηθάει τη δεύτερη γυναίκα του με την επιχείρηση γουναρικών που διέθετε. Το εγχείρημα της ένωσης ολοκληρώθηκε μετά το θάνατο του συνθέτη ενώ μια αναθεωρημεένη έκδοσητων ύμνων χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 20^ο αι. Ωστόσο δεν είμαστε σίγουροι κατά πόσο ο Παλεστρίνα και οι συνεργάτες του εντόπισαν όλες τις πρωτότυπες εκκλησιαστικές μελωδίες.

‘Εφυγε από τη ζωή στις 2 Φεβρουαρίου 1594 σε ηλικία 69 ετών, στη Ρώμη, πιθανώς από πλευρίτιδα.

Giovanni Pierluigi da Palestrina: “Gloria”
https://www.youtube.com/watch?v=BSo8rRn-vEA

Ο συνθέτης υπήρξε πολυγραφότατος. Εκατοντάδες συνθέσεις έχουν το όνομά του: 105 λειτουργίες, 250 μοτέτα, 45 ύμνους, 33 μεγαλυνάρια (Magnificat), οκτώ ομάδες «Θρήνων», 68 «προσκομιδές», ψαλμούς, περίπου 140 μαδριγάλια και εννέα συνθέσεις για εκκλησιαστικό όργανο. Χαρακτηρίζονται από σαφήνεια, ισσοροπία μεταξύ των φωνών και απόλυτη αρμονία αφού δύσκολα θα συναντήσει κανείς στις συνθέσεις του, διαφωνίες. Επιπλέον είναι όλες a capella (χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων) και αποτελούνταν από συνδυασμούς τριών εώς οκτώ φωνών.
Είναι εύκολο κανείς, ακόμη και με μικρή εμπειρία, να εντοπίσει την ιδιοφυία του Παλεστρίνα στην αντίστιξη στις περισσότερες από τις λειτουργίες του σε μορφή «κανόνα». Άλλωστε οι συνθετικές του τεχνικές αποτέλεσαν τη βάση για πολλές από τις θεωρίες της αντίστιξης, όπως η «Άνοδος στον Παρνασσό» (Gradus ad Parnassum, 1725) του Γιόχαν Φουξ (Johann Fux), και είναι οι ίδιες που ακόμη και σήμερα διδάσκονται στο μάθημα της αντίστιξης στις μουσικές σχολές σε όλο τον κόσμο.
Με το θρύλο της διάσωσης της πολυφωνικής μουσικής να συνοδεύει το όνομά του, ο Παλεστρίνα έχει συνδεθεί με την ελιτ της δυτικοευρωπαικής μουσικής και πολλοί μεταγενέστεροι συνθέτες έχουν επηρεαστεί από αυτόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ ο οποίος, όπως λέγεται, μελετούσε την «Ανώνυμη λειτουργία» του Παλεστρίνα κατά την περίοδο που συνέθετε τη δική του «Λειτουργία σε σι ελάσσονα».

Βιβλιογραφία